CÂU CHUYỆN DÒNG SÔNG

   Nguyễn Hải Triều

Tình yêu lứa đôi là đề tài vô cùng phong phú và muôn thuở của thi ca. Chúng ta được nghe đến các tên tuổi: Chế Lan Viên, Huy Cận, Xuân Diệu, Nguyễn Bính... những nhân tài tiên phong trong trào lưu thơ mới Việt Nam. Nhiều thi phẩm của họ cho đến  bây giờ, khi đọc lại ta như thấy một chút mình trong dòng cảm xúc của tác giả, họ đã để lại cho đời sau những tiếng lòng đồng điệu với mỗi cuộc đời.

Ơ đây, tôi muốn kể về một "tiếng lòng" khác, không phải của các thi nhân có tên tuổi mà được hiện ra từ lớp bụi quá khứ hàng thế kỷ nhưng vẫn đậm đà lai láng và mới lạ như chuyện cổ tích: những câu hát xưa trên quê tôi.

Là người Quảng Nam, ai cũng từng nghe câu ca:

Ai về nhắn với bạn nguồn

Mít non gởi xuống cá chuồn gởi lên...

Cá chuồn kho với mít non là món ăn bình dị nhưng ngon đến nhớ đời của người xứ Quảng; nếu ai đó đã một lần nếm thử thì mới thấy thấm thía hơn, ý vị hơn lời của câu hát để hiểu sự gắn bó thủy chung của biển với nguồn. Quê tôi nằm bên dòng sông Vu Gia. Những câu ca dao, câu hát và bao câu chuyện tình dân dã xưa kia một phần có lẽ cũng bắt đầu từ dòng sông cùng những chuyến hàng ngược xuôi của khách thương hồ hàng trăm năm trước.

Gió nam thổi xuống lò vôi

Ai đem tin cho bạn ta có đôi bạn buồn

Dời chưn bước xuống ghe buôn

Sóng bao nhiêu dợn dạ chàng buồn bấy nhiêu

Cánh buồm gió thổi hiu hiu

Nước mắt ra chàng chặm, bốn múi dây lưng điều không khô...

Người ta kể lại rằng, từ xưa, khi đường bộ còn đèo suối cách trở với hiểm họa thú dữ, cướp bóc thì đường thủy là phương tiện chính để nguồn với biển giao lưu hàng hóa. Những chiếc ghe bầu từ Cửa Đại, Vĩnh Điện chở đầy cá biển, mắm, muối... dong buồm ngược sóng Thu Bồn qua Giao Thủy rẽ về Vu Gia đến quê tôi, họ ghé vào các bến chợ ven sông trao đổi hàng hóa; nhanh thì vài buổi, lâu thì năm bảy ngày, rồi mua lại những thổ vật nơi ấy để về xuôi.

Trầu nguồn ở tận sông Bung

Chờ cau Đại Mỹ để cùng về xuôi

Những chuyến đi chín bến mười bờ; những lần gặp gỡ quen biết, các chàng thương khách miền xuôi đã để lại trên quê tôi nhiều kỷ niệm của bao đêm hát hò khoan, bấy lần hò hẹn với "nam thanh nữ tú" và cả những mối tình đầy ắp yêu thương mong nhớ mà không ít "vết tích" của nó chính là những câu hát giao duyên qua lớp bụi thời gian còn lại đến bây giờ.

Chiều chiều mang giỏ hái dâu

Hái dâu không hái, hái câu ân tình

Tình yêu của họ có thể bắt đầu từ một đêm hát hò khoan nào đó. Sau nhiều câu hát ví von, chào hỏi lịch sự; người con trai muốn thể hiện cá tính miền biển "ăn to nói lớn", đánh bạo:

Gặp nhau đây anh nắm cổ tay

Anh hỏi câu này: có lấy anh không ?

Những cô gái dù quê mùa, dân dã chất phác nhưng không kém sự thông minh dí dõm,  khôn ngoan nên đã nói dứt khoát:

Bạn có thương thì thương cho chắc

Nhược bằng trục trặc thì trục trặc cho luôn

Đừng như thỏ đứng đầu truông

Khi vui giỡn bóng khi buồn bỏ đi.

Thỏ là loài vật bị người đời cho là yếu bóng vía nhất; trong trường hợp này, cô gái muốn bảo chàng trai phải mạnh dạn hơn, có thương thì đến chứ đừng "nhác như thỏ đế" mà hỏng chuyện. Chàng trai rất hiểu lòng cô ta nên họ đã cảm thông nhau, mối tình được thố lộ một cách kín đáo khi lòng chàng trai:

Trái loòng boong trong tròn ngoài méo

Trái thầu dầu trong héo ngoài tươi

Thương em ít nói hay cười

Ôm duyên mà đợi chín mười con trăng...

Với cô gái, khi ra về thì:

Rúi tơ, rúi chỉ gỡ xong

Rúi đầu có lược, rúi lòng khó phân

Chưa phân giải được hết nỗi lòng của mình với người khách lạ nhưng cô gái cũng biết rằng đã thầm thương trộm nhớ anh ta từ cái đêm hát hò khoan ấy, để rồi tiếp theo là những cuộc hẹn hò:

Chờ cho buổi chợ mau trưa

Rảnh buôn rảnh bán đi ngừa người thương

"Ngừa" ở đây hiểu theo kiểu dân dã có nghĩa là đón, đưa, đợi, chờ, mong ngóng... mặc dù việc buôn bán bận rộn nhưng tâm trí chàng trai vẫn luôn nghĩ đến người thương và muốn nhanh gặp nhau để thỏa lòng mong nhớ. Rồi tình cảm đến độ chín muồi; người con gái nết na, tính tình kín đáo với một lòng thủy chung son sắc, cô nguyện có thể đánh đổi tất cả cuộc sống vì tình yêu:

Ví dầu cổ cắt đầu bêu

Đi ngang qua ngõ cũng kêu ớ chàng

Hai tay em cầm bốn lượng vàng

Phụ mẫu biểu bỏ thì em bỏ chứ ngãi chàng thì em không

Lời thề sắc như dao, thà cô sẵn sàng mang tội bất hiếu vì không nghe lời cha mẹ nhưng không thể phụ bạc người mình thương và có thể chết, có thể tù đày thì vẫn không bỏ nhau:

Ví dầu đan rọ thả sông

Trôi lên trôi xuống thiếp cũng không bỏ chàng

Ví dầu tới huyện tới quan

Lỗi em em chịu, lỗi chàng em xin...

Sự chân thật của cô gái đã làm chàng thương khách phải lòng, tình yêu của họ nồng thắm với bao lời hứa hẹn:

Sông dài cá lội biệt tăm

Người dưng có nghĩa thì mấy năm em cũng chờ

Và rồi việc gì đến cũng sẽ đến. Cuộc đời thương hồ lênh đênh sông nước rày đây mai đó với những chuyến hàng ngược xuôi. Anh ta phải về lại quê khi thuyền đã mua đầy những trầu cau, tơ lụa, loòng boong... Họ hẹn nhau lần sau gặp lại. Cô gái dù có nhớ thương bao nhiêu cũng không thể ngăn bước người đi. Thôi thì đây, gởi cùng gió mây, sông nước lời trách móc người tình trong buổi gặp gỡ cuối cùng bên chiếc cầu ván đầu thôn:

Qua cầu cầu yếu ta nương

Chầu rày biết bạn hết thương ta rồi

Bạn không thương ta nữa thời thôi

Bao nhiêu nhân ngãi bạn bồi cho ta...

Bạn về dưới nớ về luôn

Để khăn chéo lại lụy tuôn ta chùi

Lời thương thân trách phận ấy cũng là để nhắc nhở người yêu đừng bao giờ quên mối tình mới vừa chớm nở. Người ta bảo lời nói của phụ nữ luôn đi ngược lại suy nghĩ của họ. Trong trường hợp này, giống như sự bắt đền "bao nhiêu nhân ngãi bạn bồi cho ta", và cô gái đòi giữ chiếc khăn chéo lại không những chỉ để lau nước mắt mà rõ ràng là muốn giữ hơi ấm của người mình yêu. Còn anh con trai thì trấn an cô gái:

Anh về ba bữa anh lên

Em đừng úp mặt vô phên khóc thầm.

Thật ra, trong lòng cô gái vẫn còn đôi chút thiếu tin cũng đúng, "thân gái mười hai bến nước", biết đâu người ấy đi luôn thì sao. Sự hoài nghi làm cô ta lo lắng thêm. Đã có ai biết chuyện này chưa ? mà thói đời thì chán gì kẻ "bôi lọ ngậm than", cô đã nghe có tiếng ra tiếng vào của đám trai làng:

Trai làng chưa vợ còn đông

Sao em lại muốn lấy chồng lái buôn ?

Bởi vậy, để tránh sự đàm tiếu của hàng xóm; trước khi chia tay, cô cảnh giác với người yêu:

Anh về dưới nớ ta cũng muốn về theo

Sợ truông cát nóng, đường đèo đá dăm

Con rắn đi đất bột còn dằm

Cơn sầu ta giải mấy năm cho rồi

Sông có khúc lở khúc bồi

Khúc mô lở, lở tuốt; khúc mô bồi, bồi luôn...

Tiếp theo những tháng ngày sau đó là sự đợi chờ, trông ngóng về phía xuôi, và nếu bóng dáng cánh buồm của chiếc ghe bầu quen thuộc ấy vẫn biền biệt phương trời thì cô lại than thân trách phận với mối tình hẩm hiu của mình:

Bạc tình chi rứa hỡi ai

Non cao úp mặt, đường dài quay lưng...

Để rồi mãi mãi đến bây giờ, dòng sông quê tôi vẫn chảy...